Obóz narodowy w województwie lubelskim w latach 1928-1939 - Rafał Dobrowolski

Brakuje naukowych opracowań, dotyczących regionalnej działalności tej formacji politycznej. Obóz (ruch) narodowy, określany często mianem Narodowej Demokracji lub endecji, wywodził się z założonej przez Zygmunta Miłkowskiego w 1887 r. Ligi Polskiej, którą następnie Roman Dmowski, Zygmunt Balicki i Jan Ludwiki Popławski przekształcili w 1893 r. w Ligę Narodową. Narodowcy przyjęli jako naczelną zasadę swojego programu postulat solidaryzmu narodowego i społecznego, tj. oddziaływania na wszystkich Polaków, bez względu na ich status społeczny i zawodowy. Działacze narodowi wskazywali na istotną w życiu społecznym funkcję Kościoła katolickiego, który stanowił na ziemiach polskich podstawowe źródło kultury, tożsamości, siły i wartości narodu polskiego.Ramy czasowe pracy obejmują lata 1928-1939. Rok 1928 był niezmiernie ważny w dziejach polskiego obozu narodowego. Zakończyła wówczas działalność Liga Narodowa, a w wyborach parlamentarnych poniósł porażkę Związek Ludowo-Narodowy. W miejsce ZLN powstało Stronnictwo Narodowe, które stało się największą w skali kraju partią opozycyjną wobec rządów sanacyjnych. Cezurę krańcową niniejszej pracy stanowi data wybuchu II wojny światowej. Opisywany w rozprawie przedział czasowy obejmuje okres rządów sanacyjnych, które od maja 1926 r. do września 1939 r. sprawowane były przez zwolenników Józefa Piłsudskiego w sposób samodzielny i autorytarny. Przejęcie władzy przez piłsudczyków spowodowało zwiększenie napięcia pomiędzy ugrupowaniami rywalizującymi ze sobą już od schyłku XIX wieku. Wybuch w 1929 r. światowego kryzysu gospodarczego, trwającego w Polsce do 1935 r., spotęgował to napięcie i wywołał radykalizację nastrojów społecznych, zwłaszcza wśród młodego pokolenia Polaków, które najbardziej odczuło skutki załamania gospodarczego. Trudną sytuację ekonomiczną usiłowały wykorzystać ugrupowania polityczne, zarówno lewicowe jak i prawicowe, stojące w opozycji do sanacji. Metody, jakimi posługiwano się w walce politycznej spowodowały brutalizację życia politycznego, która w latach trzydziestych doprowadziła do wystąpień ulicznych ideowej młodzieży, niemogącej pogodzić się z zaistniałymi warunkami życiowymi.Pod względem terytorialnym rozprawa obejmuje obszar administracyjny województwa lubelskiego, które w okresie II Rzeczypospolitej obejmowało dwa regiony historyczne: Ziemię Lubelską i Podlasie. W skład województwa, w chwili jego powstania w 1919 r., wchodziło 19 powiatów: bialski (z siedzibą w Białej Podlaskiej), biłgorajski, chełmski, garwoliński, hrubieszowski, janowski, konstantynowski (z siedzibą w Janowie Podlaskim), krasnostawski, lubartowski, lubelski, łukowski, puławski, radzyński, siedlecki, sokołowski, tomaszowski, węgrowski, włodawski i zamojski. W wyniku reform administracyjnych liczba ta ulegała zmianie. W 1928 r. z powiatu lubelskiego wyłączono miasto Lublin, tworząc dodatkowy powiat grodzki. Cztery lata później zlikwidowano powiat konstantynowski, a należące do niego ziemie rozdzielono pomiędzy sąsiednie powiaty. Kolejna większa reforma nastąpiła 1 kwietnia 1939 r., kiedy to powiaty: sokołowski, węgrowski i garwoliński przeniesiono do województwa mazowieckiego.Lubelszczyzna była obszarem dość specyficznym, zamieszkiwanym przez duży odsetek mniejszości narodowych, dlatego jednym z celów rozprawy było zbadanie relacji pomiędzy działaczami obozu narodowego a zamieszkującymi ów teren tymi społecznościami. Podjęto próbę odpowiedzi na często zadawane w dzisiejszej historiografii pytania dotyczące relacji sąsiedzkich pomiędzy przedstawicielami różnych wyznań i narodów, zamieszkujących dane środowisko lokalne. W pracy starano się także ukazać główne kierunki działania Stronnictwa Narodowego oraz jego pozycję na politycznej scenie województwa lubelskiego. Oprócz działalności samej partii politycznej przedstawione zostały także sylwetki najważniejszych działaczy społecznych oraz charakterystyki licznych organizacji, znajdujących się w orbicie wpływów obozu narodowego, między innymi: Obozu Wielkiej Polski, Narodowej Organizacji Kobiet, Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Związku Akademickiego Młodzież Wszechpolska, Towarzystwa „Rozwój”. Opisano także działalność ludzi Narodowej Demokracji w organizacjach kulturalno-oświatowych, gospodarczych, zawodowych, charytatywnych i religijnych, a także w samorządzie terytorialnym oraz organizacjach pozarządowych. Nie pominięto również ukazania inicjatyw wydawniczych tego nurtu politycznego. W niniejszej rozprawie skupiono się na zaprezentowaniu różnorodnych przejawów działalności lubelskiego środowiska narodowego oraz ukazania jego pozycji na badanym obszarze, natomiast omówienie dorobku ideowego oraz opisanie myśli politycznej kreowanej przez lubelskie kręgi narodowo-demokratyczne zostały potraktowane marginalnie. Ograniczono się do ukazania zarysu niezbędnego do zrozumienia motywów i przesłanek, jakimi kierowali się bohaterowie opracowania. Na Lubelszczyźnie dominował typ działacza politycznego i społecznika. Nie było wielkiego formatu teoretyków politycznych, na łamach miejscowej prasy przede wszystkim ograniczano się do przyswajania i powielania dorobku programowego wybitnych ideologów nurtu narodowego oraz prowadzenia bieżącej polemiki z przeciwnikami politycznymi.W rozprawie wykorzystano liczne źródła, głównie archiwalne i prasowe, w mniejszym stopniu pamiętnikarsko-wspomnieniowe. Najwięcej informacji dostarczały dokumenty znajdujące się w zbiorach Archiwum Państwowego w Lublinie, a zwłaszcza w zespole akt Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego Lubelskiego oraz starostw powiatowych. Do źródeł wykorzystanych w niniejszej pracy zaliczyć należy także materiały ze zbiorów Archiwum Państwowego w Siedlcach oraz otwockiego oddziału Archiwum Państwowego w Warszawie, w których przechowywane są zespoły wytworzone przez starostwa powiatowe w Siedlcach, Sokołowie Podlaskim, Węgrowie i Garwolinie. Wielu badaczy dziejów ruchu narodowego kwestionuje wiarygodność części wykorzystanych w pracy dokumentów o proweniencji administracyjnej, w okresie rządów sanacyjnych administracja publiczna stała się bowiem ważnym elementem walki obozu rządowego z opozycją polityczną, stąd wytwarzane przez nią dokumenty i zawarte w nich informacje mogą wzbudzać uzasadnione wątpliwości. Powstały one głównie na podstawie raportów policji, niejednokrotnie były fabrykowane przez jej informatorów, którzy chcieli się w ten sposób przypodobać swym zwierzchnikom.Oprócz sprawozdań sytuacyjnych władz państwowych w Archiwum Państwowym w Lublinie znajduje się także dokumentacja wytworzona przez samych członków Stronnictwa Narodowego. Jest to, niestety, bardzo ubogi zespół, który tylko w minimalny sposób pozwala porównać i zweryfikować dane przedstawiane przez czynniki rządowe. Nieco bogatszy jest, zachowany również w Archiwum Państwowym w Lublinie, zbiór dokumentów wytworzonych przez Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Kozłówce.Uzupełnieniem powyższego materiału źródłowego stały się dokumenty przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, w którym od 2006 r. dostępna jest dokumentacja organizacji endeckich, uporządkowana w jednym zwartym zespole (Zbiór Dokumentów Obozu Narodowego). W pracy wykorzystano także, niezwykle cenne dla badaczy dziejów i myśli politycznej endecji, Teki Józefa Zielińskiego przechowywane w Bibliotece Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. W zbiorze tym znajdują się liczne materiały propagandowe, wspominkowo-pamiętnikarskie, deklaracje, odbitki prasowe, statuty i biogramy ważniejszych polityków oraz działaczy społecznych.Pomocnym źródłem okazały się również akta odnalezione w archiwach Instytutu Pamięci Narodowej w Lublinie i Warszawie. Wykorzystywanie tego typu dokumentów w pracach poświęconych dwudziestoleciu międzywojennemu jest wciąż rzadkością. W zasobach IPN przechowywana jest niezwykle ciekawa dokumentacja, uzupełniająca inne materiały archiwalne. Istotną wartość mają protokoły z przesłuchań więźniów politycznych oraz przechwycone przez oficerów bezpieki wspomnienia ofiar komunistycznego aparatu terroru. Funkcjonariusze komunistycznych służb specjalnych podczas prowadzonych śledztw i postępowań procesowych interesowali się także przedwojennymi losami swoich ofiar. W zasobie Instytutu Pamięci Narodowej znajdują się liczne analizy sporządzone przez służby bezpieczeństwa, dotyczące okresu II Rzeczypospolitej, a także zdobyte przez nią materiały, wytworzone przed wrześniem 1939 r.Niezwykle cennym źródłem historycznym jest prasa. Dla narodowych demokratów, podobnie jak dla przedstawicieli innych opcji politycznych, prasa była najważniejszym elementem komunikowania się z elektoratem i społeczeństwem. Narodowcy posiadali rozbudowany i sprawny system prasowy. Oprócz czasopism o charakterze ideowym i opiniotwórczym, jakimi były „Myśl Narodowa”, „Awangarda” oraz „Polityka Narodowa”, endecja dysponowała szeregiem innych tytułów prasowych, zarówno o charakterze centralnym jak i regionalnym. Podstawowe źródło prasowe dla niniejszejszego opracowania stanowi wychodzący w Lublinie „Głos Lubelski”. Był to dziennik o proweniencji narodowo-demokratycznej, łączył on funkcje pisma informacyjnego i ideowo-twórczego. Na jego łamach, oprócz informacji dotyczących działalności Stronnictwa Narodowego i innych organizacji narodowych, publikowano liczne polemiki z przeciwnikami politycznymi, zwłaszcza pochodzącymi z obozu rządowego. Podobną rolę spełniał wychodzący do 1932 r. „Podlasiak”, który ukazywał się w skromniejszym nakładzie. W Lublinie, do 1931 r., wydawano także dziennik „ABC Lubelskie”, będący terenową mutacją wydawanego przez narodowców warszawskiego „ABC”. Pismo ewoluowało w kierunku orientacji chrześcijańsko-demokratycznej, co spowodowało zamknięcie periodyku przez władze centralne spółki wydawniczej.W rozprawie wykorzystane zostały najważniejsze centralne pisma opiniotwórcze obozu narodowego, m.in. „Myśl Narodowa” i „Awangarda”, periodyki wydawane przez organizacje wchodzące w skład „systemu satelickiego” Narodowej Demokracji, np. „Przewodnik Gimnastyczny »Sokół«”, „Praca Polska”, „Rozwój”, a także przez środowiska, które odeszły od głównego nurtu polskiego obozu narodowego. Wydawały one pisma: „Falanga”, „Ruch Młodych”, „Akcja Narodowo-Państwowa”, „Awangarda Państwa Narodowego”. Kwerendę prasową uzupełnia pismo o mniejszym zasięgu terytorialnym: wydawany przez lidera lubelskiej młodzieży narodowej Ludwika Christiansa periodyk „Młodzi”. Wymienione źródła prasowe potraktowane zostały z pewną ostrożnością, ponieważ były one w zdecydowanej większości redagowane przez samych narodowców, co powodowało, iż prezentowane w nich dane liczbowe mogły być zawyżane, a oceny wydarzeń interpretowane pod kątem potrzeb propagandy politycznej.W rozprawie podjęto próbę konfrontacji wyżej wymienionych źródeł ze wspomnieniami i pamiętnikami działaczy Narodowej Demokracji. Zaznaczyć jednak należy, że większość z nich pochodzi od aktywistów spoza regionu lubelskiego, pełniących istotne funkcje w strukturach centralnych Stronnictwa Narodowego. Są to wspomnienia, m.in.: Stanisława Kozickiego, Stanisława Głąbińskiego, Stanisława Grabskiego, Jędrzeja Giertycha, Tadeusza Bieleckiego i Wojciecha Wasiutyńskiego. Niezwykle cenne są wspomnienia pochodzącego z województwa lubelskiego Józefa Milika, które zostały spisane niemalże na łożu śmierci. Dotyczą one głównie początków działalności społecznej i politycznej autora, niewiele miejsca poświecono w nich przedziałowi lat 1928-1939. Praca Zygmunta Murawskiego omawiająca aktywność narodowców w powiecie sokołowskim sytuuje się na pograniczu relacji pamiętnikarskiej i opracowania historycznego. Cennym uzupełnieniem dla zebranego wcześniej materiału okazały się wspomnienia Jana Barańskiego, który jako instruktor partyjny krótko przybywał na Zamojszczyźnie.Ciekawym źródłem są wspomnienia Konrada Bielskiego, dość krytycznie odnoszącego się do działaczy endeckich. Utrzymywał on z nimi kontakty podczas studiów uniwersyteckich w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, a następnie jako dziennikarz lokalnej prasy. W podobnym tonie opisywał narodowców Zygmunt Klukowski, znany na Lubelszczyźnie bibliofil i badacz dziejów tego regionu.Kwerendę źródłową uzupełniły broszury ideologiczne oraz inne materiały propagandowe, wytworzone przez narodowych demokratów, a także ich statuty, programy i dokumenty o charakterze statystycznym.Dotychczasowy stan wiedzy na temat obozu narodowego w okresie od 1928 do 1939 roku, nie tylko na Lubelszczyźnie, ale i w skali całego kraju, jest nadal niezadowalający. Na temat działalności Stronnictwa Narodowego w wymienionym okresie brak jest monografii, na miarę pracy poświęconej jego poprzednikowi — Związkowi Ludowo-Narodowemu. Podobnie jest także w przypadku większości organizacji społecznych obozu narodowego. W opublikowanych dotychczas pracach problematykę regionalnych struktur obozu narodowego poruszano marginalnie, najczęściej w kontekście badań o charakterze ogólnopolskim, bądź ukazywano na tle mozaiki politycznej II RP. Istotny w badaniach nad dziejami endecji okazał się wkład Romana Wapińskiego, autora pierwszej kompleksowej monografii Narodowej Demokracji oraz biografa Romana Dmowskiego. Dziejom ruchu narodowego w połowie lat trzydziestych XX wieku i w czasie II wojny światowej poświęcona jest monografia autorstwa Jerzego Janusza Tereja, cenna pod względem faktograficznym, choć krytycznie należy się odnosić do ocen i wniosków autora, które były formułowane zgodnie z potrzebami historiografii marksistowskiej.Wiele rozpraw poświęcono różnym aspektom myśli politycznej oraz ideologii polskiego nacjonalizmu. Warto tutaj wskazać monografie Bogumiła Grotta, Krzysztofa Kawalca, Mieczysława Ryby oraz prace dotyczące poszczególnych aspektów zagadnień społeczno-politycznych myśli ideowej endecji, jak na przykład kwestie edukacyjno-wychowawcze, samorządowe, stosunku do mniejszości narodowych oraz koncepcji polityki zagranicznej względem państw ościennych. Warto wymienić monografię Związku Akademickiego Młodzież Wszechpolska, która w tym okresie była kuźnią kadr dla przyszłych pokoleń polityków ruchu narodowego.W ostatnich latach ukazały się niewielkie opracowania, które przedstawiają jedynie zarys problemu działalności Stronnictwa Narodowego. Należy tu zaliczyć artykuły Wojciecha Jerzego Muszyńskiego oraz Rafała Dobrowolskiego. W 2009 r. opublikowana została praca Jerzego Kornasia, która jednak ogranicza się do zagadnień myśli politycznej SN. Jej autor nie ukrywa, iż w wielu wątkach pracy posłużył się uogólnieniami, przez co niejednokrotnie doszedł do błędnych wniosków.Szczególnie cenne okazały się opracowania poświęcone politycznemu zaangażowaniu narodowców na Lubelszczyźnie podczas pierwszej wojny światowej, a także monografia Ewy Maj, dotycząca historii lubelskich środowisk narodowych w pierwszym dziesięcioleciu niepodległego państwa polskiego. Z prac omawiających czasy ujęte w ramach tego opracowania wymienić można pozycję książkową Mariusza Bechty, która jednak ogranicza się wyłącznie do terytorium Podlasia i dużo węższej grupy środowisk narodowych. Poruszanych w pracy zagadnień dotyczy także artykuł Zygmunta Łupiny, który opisuje zasięg działalności endecji na Lubelszczyźnie w latach 1927-1930. Przyczynkarski charakter posiadają artykuły poświęcone dziejom organizacji narodowych na terenie kilku powiatów województwa lubelskiego: bialskiego, garwolińskiego, krasnostawskiego, łukowskiego i radzyńskiego. Ukazały się także opracowania iprzyczynki, dotyczące ruchu narodowego podczas II wojny światowej oraz pierwszych